ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤੇਜ
ਫੋਨ: +91-98555-01488
ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕਿੰਨਿਆਂ ਕੁ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਪ 1850ਵਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਜਿੱਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਸਨ;
ਜਾਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਹਦੂਦ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੁੱਤਾਂ ਜਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਅਸਥਾਪਨ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ (ਕੁਪ੍ਰਥਾ) ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ-ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ; ਜਾਂ 1872 ਵਿਚ 63 ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ (ਕੂਕਿਆਂ) ਨੂੰ ਗੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਉਡਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਤੋਪਾਂ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ; ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਗੁਰਅਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਣਾ ਕਿਉਂ ਚੁਣਿਆ; ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ?
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਢੇਰ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗਰੰਥਨੁਮਾ ਕਿਤਾਬ ‘ਸਿੱਖ ਸਟ੍ਰਗਲ ਡੌਕੂਮੈਂਟਸ 1920-2022’ (ਆਕਾਰ ਬੁੱਕਸ; 680 ਪੰਨੇ; 2495 ਰੁਪਏ)। ਧਾਰਮਿਕ ਉਲਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ, ਨਿੱਗਰ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਪੱਖੋਂ ਖੋਜਪੂਰਨ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਪੀੜæ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਾਸਤੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਹਵਾਲਾ ਪੁਸਤਕ ਹੈ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਉਪਰਾਲਾ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਖ਼ਿੱਤੇ ਵਿਚ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਨਾਮਵਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਰ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ-ਛੇ ਵਰਿ੍ਹਆਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਗਰਮ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਥਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦਾ ਪੱਲਾ ਫੜ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਤਿੰਨ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਪੁਸਤਕਾਂ ‘ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਟ੍ਰਗਲ: ਏ ਨੌਨ-ਮੂਵਮੈਂਟ’, ‘ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ’ ਤੇ (ਹੁਣ) ‘ਸਿੱਖ ਸਟ੍ਰਗਲ ਡੌਕੂਮੈਂਟਸ’ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਖ਼ਿੱਤੇ ਦੀ ਤਵਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਸਦੀਵਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਾਰਜ ਹੈ।
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ, ‘ਸਿੱਖ ਸਟ੍ਰਗਲ ਡੌਕੂਮੈਂਟਸ’ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। 560 ਪੰਨਿਆਂ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਹਨ ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਦਸੰਬਰ 1921 ਵਿਚ ਪ੍ਰਿੰਸ ਆਫ ਵੇਲਜ਼ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਯੁਵਰਾਜ) ਦੀ ਹਿੰਦ ਫੇਰੀ ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ ਦੇ ਮਤੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਤੇ 2022 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ- ਕਾਂਗਰਸ, ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਚੋਣ ਮਨੋਰਥ ਪੱਤਰਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚਿਆਂ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਚਾਹਨਾਵਾਂ ਤੇ ਉਮਾਹਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਤ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਵੀ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਖੋਜਾਰਥੀ ਤਾਂ ਕੀ, ਸਾਧਾਰਨ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਵੀ ਹਰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਘਟਨਾ-ਲੜੀ ਦੀ ਤਹਿ ਤਕ ਪੁੱਜਣ ਵਿਚ ਦਿੱਕਤ ਨਾ ਆਵੇ। ਇਹ ਸਚਮੁੱਚ ਹੀ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਉੱਦਮ ਹੈ।
ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਵਾਲੀ ਜੜ੍ਹਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਾਉਣ-ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜ ਅਧਿਆਇ, ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਜਿੰਨੇ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਇਹ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਹੁਣ ਤਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ‘ਕੁੱਜੇ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰ ਬੰਦ ਕਰਨ’ ਵਰਗੀ ਸ਼ੈਲੀ ਤੇ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਂਜ, 100 ਪੰਨਿਆਂ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਇਹ ਅਧਿਆਇ, ਅਮੂਮਨ, ਤੱਥ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨਤੀਜੇ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣਾ ਪਾਠਕ ’ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਧਿਆਏ ਹਨ: 1. ਪੰਜਾਬ: ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਂ; 2. ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਜੋਲਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤਾ; 3. 1947 ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਅਲਹਿਦਗੀਪਸੰਦੀ ਦੇ ਰੰਗ; 4. 1947-1966 ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤੀ ਦਾਅਵੇਦਾਰੀ; ਅਤੇ 5. ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਚੈਪਟਰਾਂ ਅੰਦਰ ਦਰਜ ਕੁਝ ਅਹਿਮ ਤੱਥ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ:
• ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ 1949 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਪੇਚੀਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਸੀ ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਾਰ ਪੰਜਾਬ (ਸਿੱਖ ਹੋਮਲੈਂਡ) ਦੀ ਮੰਗ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਵਿਚਰ ਸਕਣ। 1980ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਇੰਤਹਾਪਸੰਦ ਲਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਉੱਭਰੀ, ਉਹ 1949 ਵਿਚ ਆਰੰਭ ਹੋਏ ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਾਰੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਰੂਪ ਸੀ।
• ਬਾਕੀ ਮੁਲਕ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹੋਇਆ; ਪੰਜਾਬ ਉੱਪਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ 1021 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਖ਼ੈਬਰ ਦੱਰੇ ਰਾਹੀਂ ਆਏ ਹਮਲਾਵਰ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ (1799-1849) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕੁੱਟਦੇ ਤੇ ਲੁੱਟਦੇ ਰਹੇ।
• ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਧਰਮ (1526 ਵਿਚ) ਉਜ਼ਬੇਕ ਜਰਨੈਲ ਬਾਬੁਰ ਵੱਲੋਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਇਸ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਉਭਾਰ-ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਵਧਦਾ ਫੈਲਦਾ ਗਿਆ।
• ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਫਲਸਫ਼ਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ। ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀਆਂ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਸੌੜੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਵਲਗਣਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਪੱਲਾ ਫੜਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਸੁਰ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੀ ਸਖ਼ਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ-ਗੁਰੂਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਦਲਵੇਂ ਹਕੂਮਤੀ ਹਾਲਾਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਰਾਹੀਂ ਜੁਝਾਰੂ ਬਾਣਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪਿੱਛੇ ਪੰਜਵੇਂ ਤੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੀ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ।
• ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਸਿਖਰ 1799 ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੀ। ਉਂਜ, ਇਸ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮਈ 1710 ਵਿਚ ਸੂਬਾ ਸਰਹਿੰਦ ਉੱਪਰ ਜਿੱਤ ਰਾਹੀਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
• ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਭਾਵ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉੱਤਰ ਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਦੱਰਾ-ਖ਼ੈਬਰ ਤੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਲੇਮਾਨ ਪਰਬਤਮਾਲਾ, ਦੱਖਣੀ ਹਿੰਦੂਕੁਸ਼ ਪਰਬਤਮਾਲਾ, ਚਿਤਰਾਲ, ਸਵਾਤ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਾਦੀ ਤੇ ਲੱਦਾਖ਼ ਖ਼ਿੱਤੇ ਇਸ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। (ਚਿਤਰਾਲ, ਸਵਾਤ, ਗਿਲਗਿਤ ਤੇ ਬਾਲਟਿਸਤਾਨ ਅਜਕੱਲ੍ਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਰਮਣੀਕ ਖ਼ਿੱਤੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਦਸ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀਆਂ ਪਰਬਤੀ ਚੋਟੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜ ਇਸੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹਨ।) ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਇਸ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਹੱਦ ਸੀ (ਮੌਜੂਦਾ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਹੇਠ ਸੀ।)
• ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਧਾੜਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਏ ਬਾਬਰ ਨੇ 1520 ਵਿਚ ਸੈਦਪੁਰ (ਹੁਣ ਏਮਨਾਬਾਦ) ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। (ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਰ ਨੇ 1526 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਚਾਰ ਧਾਵੇ ਲੁੱਟਾਂ-ਖੋਹਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਕੂਮਤ-ਏ-ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਇਹ ਚਾਰ ਧਾਵੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਹੇ ਸਨ।) ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜ-ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਰਾਜ-ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਮੱਤ, ਹਕੂਮਤੀ ਦਖ਼ਲ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਮਗਰੋਂ ਛੇਵੇਂ ਨਾਨਕ, ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਢਾਲਦਿਆਂ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀ ਕੇਂਦਰ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਉਸਾਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਬਖ਼ਸ਼ੀ। ਖ਼ਾਲਸਾ, ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੇ ਇਸੇ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰਤ ਰੂਪ ਸੀ।
• ਇਸੇ ਸੰਕਲਪ ਕਾਰਨ ‘ਬਾਬਰ ਦੇ ਘਰਾਣੇ’ ਅਤੇ ‘ਨਾਨਕ ਦੇ ਘਰਾਣੇ’ ਦਰਮਿਆਨ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਨਵਾਂ ਪੜਾਅ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਸਦਭਾਵ ਦੀ ਥਾਂ ਟਕਰਾਅ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਿਹਾ। ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਰੜਕਣਾ ਹੀ ਸੀ।
• ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਤਹਿਤ 6 ਵਰਿ੍ਹਆਂ ਤਕ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਕੈਦ ਰਹੇ। ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਸਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਖ਼ੁਦ ਜਾ ਵਸਣਾ ਜਾਇਜ਼ ਸਮਝਿਆ। ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਧੁਰੇ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਕੀਰਤਪੁਰ ਲਿਜਾਣਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ’ਤੇ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਨੀਤੀਗਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਮਹੱਤਵ ਵਿਚ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਮਸਲੇ ਵਿਚਾਰਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੋੜ ਲੱਭਣ ਦੀ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਜੋ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਉਪਜੀ, ਉਹ ਅੱਗੇ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੀ। ਸਰਬਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਤੇ ਗੁਰਮਤਾ ਇਸੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਉਪਜ ਸਨ।
• ਨੌਵੇਂ ਨਾਨਕ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਬਦਲੀ। ਇਹ ਜਾਬਰਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਬਣ ਗਿਆ। ਧਰਮਯੁੱਧ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਦੇਣ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ-ਵਿਗਾਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ।
• ਕੀਰਤਪੁਰ ਤੋਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਖ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲ ਵੀ ਕਲਗੀਧਰ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ। ਉਹ 1699 ਤੋਂ 1734 ਵਿਚ (ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤਕ) ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਰਹੇ। ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ’ਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪੈਣ ਤੋਂ ਉਪਜੇ ਹਾਲਾਤ ਕਾਰਨ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਉਦਾਸੀ ਪੰਥ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਫਿਰ ਵੀ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜਥਾ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਿੱਧੇ-ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਡਟਿਆ ਰਿਹਾ।
• ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਧੁਰੇ ਵਜੋਂ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਆਰੰਭੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਬਹਾਲ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਦਾਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਚਲਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਪੰਥਕ ਮਰਿਆਦਾ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਕੋਰੜੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਲਾਈ। ਪਰ 1823 ਵਿਚ ਨੌਸ਼ਹਿਰੇ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਮਗਰੋਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਵਿਚ ਉਦਾਸੀ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਹੋ ਗਈ।
• ਜਿਹੜੇ ਹੋਰ ਪੰਥਕ ਆਗੂ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ (ਜਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕ) ਰਹੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਬਾਬਾ ਹਨੂੰਮਾਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।
• ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ, ਸਰਬਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਤੇ ਗੁਰਮਤਾ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਧੁਰਾ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਪੰਥ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਮਹੂਰੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹੀ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। 1733 ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜੰਗਬੰਦੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਵਿਸਾਖੀ ਮੌਕੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਸਰਬਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਅਮਨ-ਚੈਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਬਦਲੇ ਤਿੰਨ ਪਰਗਨਿਆਂ- ਦੀਪਾਲਪੁਰ, ਕੰਗਣਵਾਲ ਤੇ ਝਬਾਲ ਦੀ ਜਗੀਰ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਜਗੀਰ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਮਾਲੀਆ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸੀ। ਇਸ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਾ ਪਾ ਕੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਰਾਹੀਂ ਭਾਈ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ‘ਨਵਾਬ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਮਿਲੀ। 1745, 1748,1762, 1765, 1766, 1798 ਤੇ 1805 ਵਿਚ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਸਰਬਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਮਾਗਮ ਹੋਣ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।
• 1740ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈਂਦਿਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਹ ਕਬਜ਼ੇ ਆਪਸੀ ਝਗੜਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਬਦਲਣ ਲੱਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਫਾਈਲਾਂ (ਮਿਸਲਾਂ) ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਹਰ ਜਥੇ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਉਸ ਦੀ ਮਿਸਲ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਥਿਆਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਝਗੜੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਸੰਭਾਲੀ ਮਿਸਲ ਮੁਤਾਬਿਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਸਲ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਮਿਸਲਦਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਮਿਸਲਦਾਰੀ, ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਕਨਫੈਡਰਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਿਸਾਲ ਸੀ।
• ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ-ਕਾਲ ਵੇਲੇ ਉਪਰੋਕਤ ਕਨਫੈਡਰਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈ। ਕਈ ਤਵਾਰੀਖਸਾਜ਼ ਸਿੱਖ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਨੂੰ ਪੰਥ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਕਈਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਤੁਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਵਰਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਇ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਗਈ ਕਿ ਪੰਥ-ਪ੍ਰਧਾਨੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਜਾਂ ਪੰਥਕ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਫਰੁਖ਼ਸੀਅਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਢਾਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਈ।
• ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ-ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਦੂਦ ਵਿਚ ਬੁੱਤ ਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਲਾਉਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਬੁੱਤ ਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਚੰਬਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਫਿਰ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮੂਰਤੀ, ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਵੇਲੇ ਹੀ ਉਦਾਸੀ ਸਾਧੂ-ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਸਮੇਤ ਵੱਖ ਵੱਖ ਗੁਰਅਸਥਾਨਾਂ ਅੰਦਰ ਵਾਪਸੀ ਹੋਈ।
• 1880ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਵਾਰ ਨੇੜੇ ਦਸਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਅਸਥਾਪਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤਿੱਖਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਂਜ, ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਦੂਦ ਵਿਚੋਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਮਈ 1905 ਵਿਚ ਹਟਾਈਆਂ ਗਈਆਂ।
• 1849 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਰਲੇਵੇਂ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਅੱਗ ਧੁਖ਼ਦੀ ਰਹੀ। ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਪਰ ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਰਨਲ ਰਛਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 29 ਦਸੰਬਰ 1849 ਨੂੰ ਆਦਮਪੁਰ (ਜਲੰਧਰ) ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਕੇ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਜਲਾਵਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ 1856 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਤਕ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਰੱਖਿਆ। ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਤੋਂ ਜਲਾਵਤਨ ਕੀਤੇ ਪਹਿਲੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਸਨ।
• ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਪਹਿਲੀ ਜਥੇਬੰਦਕ ਬਗ਼ਾਵਤੀ ਲਹਿਰ ਸੀ। 1872 ਵਿਚ 66 ਕੂਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਉਡਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਤੋਪਾਂ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਪਰੋਕਤ ਵਹਿਸ਼ਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸਕੱਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪੱਤਰ ਵੀ ਲਿਖਿਆ।
• ਕੂਕੇ ਜਾਂ ਨਾਮਧਾਰੀ ਪਹਿਲੇ ਅਜਿਹੇ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਲਈ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ (ਅੰਡੇਮਾਨ-ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੀਪ ਸਮੂਹ) ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।
• ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਹੜੱਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਸਲਿਮ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ 1850 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਗੁਰਅਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਦਾਸੀ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਛੁਡਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਇਸ ਬਿਨਾਅ ’ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਦੁਫ਼ੇੜ ਪਵੇਗੀ।
• ਇਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਰਿਆਸਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤਾਂ 1820ਵਿਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। 1850ਵਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਬਕਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1870ਵਿਆਂ ’ਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਵੀ ਪੈਰ ਪਸਾਰਨ ਲੱਗਾ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਵੀ ਸਿੱਖੀ ਸਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੋਰਾ ਲਾਉਣ ਲੱਗੇ। 1873 ਵਿਚ ਚਾਰ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਇਸਾਈ ਬਣਨਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਰੋਹ ਦਾ ਬਾਇਸ ਬਣਿਆ।
• ਇਸ ਰੋਹ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਮਰਿਆਦਾ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪਸਾਰ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਸਦਕਾ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵਜੂਦ ਵਿਚ ਆਈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਈ ਪਹਿਲੀ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਠਾਕੁਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾਵਾਲੀਆ ਤੇ ਸਕੱਤਰ ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸਨ। ਇਹ ਲਹਿਰ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਤੇ ਸਿੱਖ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚੋਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋਈ।
• ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸਰਕਾਰ-ਪੱਖੀਆਂ ਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬੁਨਿਆਦ ਰੱਖਣ ਦਾ ਰਾਹ ਜ਼ਰੂਰ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ। ਇਹੋ ਕੁਝ ਚੀਫ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦੀ 1902 ਵਿਚ ਸਥਾਪਨਾ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੀਆਂ ਵਿਦਿਅਕ ਕਾਨਫੰਰਸਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਕੂਲਾਂ-ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਸਦਕਾ ਹੀ ਅਕਤੂਬਰ 1909 ਵਿਚ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕਾਉਂਸਲ ਨੇ ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ। ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਲਹਿਦਾ ਧਰਮ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਸੀ।
• ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰੇ ਤੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਵੀ ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ ਕਾਇਮ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। 1898 ਵਿਚ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜੀ ਯੂਨਿਟ (ਕੰਪਨੀ ਨੰਬਰ 14) ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਮਾਂਡਿੰਗ ਅਫਸਰ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ।
• 15 ਨਵੰਬਰ 1920 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ। ਇਸ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਦਰਮਿਆਨ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਯੁੱਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਉਪਜਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਪੂਰੇ ਸ਼ਿੱਦਤੀ ਤੇ ਸਿਰੜੀ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੰਡ ਹੋਈ। 1925 ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਐਕਟ ਰਾਹੀਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨਕ ਰੁਤਬਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਅਗਲੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨਿ੍ਹਆ। ਇਹ ਲੜੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਤਾਬ ਅੰਦਰਲੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ, ਹੁਣ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ।
• ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ 1925 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਸੁਲ੍ਹਾਵਾਦੀ ਰੁਖ਼ ਅਪਣਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਟਕਰਾਅ ਵਾਲਾ ਰਿਹਾ। ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਕਦੇ ਨਰਮੀ, ਕਦੇ ਗਰਮੀ ਵਾਲਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ।
• 1945 ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਇ, ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਵੱਲੋਂ ਬੁਲਾਈ ਸ਼ਿਮਲਾ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਲਕ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ’ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਜਿਨਾਹ (ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ) ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਵੀ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਬਸ਼ਰਤੇ ਉਹ (ਜਿਨਾਹ) ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹਿਮਤੀ ਜਤਾਉਣ।
• ਫਰਵਰੀ 1946 ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਅਸੈਂਬਲੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਪਾਰਟੀ ਬਹੁਮਤ ਹਾਸਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀ। ਇਹ ਚੋਣਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੀ ਅਨੁਪਾਤਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹੋਈਆਂ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ 51 ਹਿੰਦੂ ਸੀਟਾਂ ਵਿਚੋਂ 40, ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੂੰ 85 ਵਿਚੋਂ 73 ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੂੰ 34 ਸਿੱਖ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱੱਚੋਂ 22 ਮਿਲੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਕਾਰਨ ਨੁਕਸਾਨ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਿਮ ਤੇ ਸਿੱਖ ਦੇ ਠੱਪਿਆਂ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹੋ ਗਏ। ਸਰਕਾਰ ਯੂਨੀਅਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਕਾਂਗਰਸ ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਬਣੀ। ਉਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੀਆਂ 20.61 ਫ਼ੀਸਦੀ ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਕੜਵਾਹਟ ਵਧੀ। ਇਹੋ ਕੜਵਾਹਟ ’47 ਦੇ ਫਸਾਦਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਵਜ੍ਹਾ ਬਣੀ।
• ਮੁਲਕ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਹਿੱਤ ਰੁਲ ਜਾਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਮਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 1943 ਅਤੇ ਮਾਰਚ 1946 ਵਿਚ ਪਾਸ ਕੀਤੇ। 1946 ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਵੱਧ ਸਪੱਸ਼ਟ-ਬਿਆਨੀ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ‘ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਕੌਮ’ ਐਲਾਨਿਆ। ਇਸ ਮਤੇ ਤੋਂ ਚੰਦ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਲਾਹੌਰ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਨੇਤਾ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਰੈਲ 1946 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਬਰਟ੍ਰੈਂਡ ਗਲੈੱਸੀ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਜਮਨਾ ਤੋਂ ਚਨਾਬ ਦਰਮਿਆਨ ਵੱਖਰੇ ਰਾਜ (ਖਾਲਿਸਤਾਨ) ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।
• 1947 ਵਿਚ ਹਿੰਦ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਾਰਨ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਵੰਡੀਆਂ ਨੇ ਸਿਰ ਚੁੱਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਗਿਣਤੀਵਾਦ ਨੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਵੱਖਰੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਦੱਸ ਕੇ ਫ਼ਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਲਿਖਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਹੋਕਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ। ਲਿਹਾਜ਼ਾ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 2100 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਉੱਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਠੱਪਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਵੱਖਰੇ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ’ ਦੀ ਮੰਗ ਨੇ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ।
• ਡੇਢ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੰਮੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਪੁਨਰਗਠਨ ਰਾਹੀਂ ਹਰਿਆਣਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ (ਉਦੋਂ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਹਿਮਾਚਲ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। 18 ਸਤੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਸੰਸਦ ਵੱਲੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ, ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਪੱਖਪਾਤ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ। ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਨਾ ਮਿਲਣੀ ਇਸ ਪੱਖਪਾਤ ਦੀ ਨੰਗੀ-ਚਿੱਟੀ ਮਿਸਾਲ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ 1980ਵਿਆਂ ਵਾਲੇ ਵੱਖਵਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਮੁੱਢ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬੱਝ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ 1973 ਵਾਲਾ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤਾ ਇਸੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਉਦਗ਼ਮ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਸੀ।
• 1984 ਦੇ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਨੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਾਰੀ ਦੀ ਥਾਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਬਲ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ। ਇਹ ਮੰਗ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ 15 ਮਾਰਚ 1981 ਨੂੰ 54ਵੀਂ ਸਰਬ ਹਿੰਦ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਰਹਿੰਦੇ ਧਨਾਢ ਸਿੱਖ ਗੰਗਾ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਠਾਈ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਨਫਰੰਸ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਚੀਫ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਨੇ ਕਰਵਾਈ ਸੀ। ਦੀਵਾਨ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਮਤਾ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ।
• 1984 ਵਾਲੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ, ਉਸ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਵਾਕਿਫ਼ ਹੀ ਹਨ। ਬੜੀ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਹੈ ਇਹ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾਵਲੀ। 1997 ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਹੋਰਨਾਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖਰਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੀ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਹੈ।
ਉਪਰੋਕਤ ਸਮੁੱਚਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤਾਬ ਕਿੰਨੀ ਮਿਹਨਤ ਜਾਂ ਜਨੂੰਨੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਵਜੂਦ ਵਿਚ ਆਈ ਹੈ। ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਸ਼ਕ ਜਿਹੀ ਝਲਕ ਇਸ ਲੇਖ ਦੇ ਨਾਲ ਮੌਜੂਦ ਡੱਬੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਹੈ।
ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮਤਾ, 1930
(ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ 30 ਅਗਸਤ 1930 ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਹੋਈ ਤੀਜੀ ਜਨਰਲ ਬਾਡੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਸਟੈਂਡ ਦੀ ਤਾਈਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।)
ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਸ ਤੱਥ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਨੋਟਿਸ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੌਮੀ ਝੰਡੇ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਇਸ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਤਿੱਖਾ ਰੋਸ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੁਲਕ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਹਨ, ਉਹ ਇਹ ਪ੍ਰਣ ਕਰਨ ਕਿ ਉਹ ਮੁਲਕ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਗੇ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਨਹੀਂ।
ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਤੀ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ, 1940
ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ ਲਿਖਿਤ
ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ ਨੇ 1940 ਵਿਚ ‘ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ’ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪੈਂਫਲਿਟ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਹ ਮੁਲਕ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅੰਦਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਦਰਿਆ ਚਨਾਬ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਤੇ ਕੱਛ ਦੀ ਖਾੜੀ, ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਜਮਨਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਸ਼ਿਮਲਾ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਕੁੱਲੂ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਸਮੇਤ ਹੋਣ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕਹਿਣਾ ਅਢੁਕਵਾਂ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਟਿਆਲਾ, ਨਾਭਾ, ਜੀਂਦ, ਫਰੀਦਕੋਟ, ਕਪੂਰਥਲਾ, ਕਲਸੀਆਂ ਆਦਿ ਸਿੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ, ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ, ਸ਼ਿਮਲਾ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਜਲੰਧਰ, ਕੁੱਲੂ, ਅੰਬਾਲਾ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਲਾਹੌਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਲਾਇਲਪੁਰ, ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਮੌਂਟਗੁਮਰੀ, ਹਿਸਾਰ, ਰੋਹਤਕ, ਕਰਨਾਲ, ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ/ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੰਧ, ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਵਿਚ ਪਤਲੇ ਜਿਹੇ ਗਲਿਆਰੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਜੋ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਕੱਛ ਦੀ ਖਾੜੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ। ਬੰਦਰਗਾਹ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਹ ਰਾਜ ਘੁੱਟਿਆ ਜਿਹਾ ਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ।
ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਿੰਸ ਆਫ ਵੇਲਜ਼ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਯੁਵਰਾਜ) ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ ਦਾ ਸੱਦਾ
ਦਸੰਬਰ, 1921
(ੳ) ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਨਾਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਚਾਬੀਆਂ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਕੇ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਿੰਸ ਆਫ ਵੇਲਜ਼ ਦੀ ਆਗਾਮੀ ਭਾਰਤ ਫੇਰੀ ਦਾ ਮੁਕੰਮਲ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਹ ਇਸ ਧਰਤ ’ਤੇ ਪੈਰ ਧਰੇ, ਉਸ ਦਿਨ ਹੜਤਾਲ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇ।
(ਅ) ਉਹ ਜਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਹਰ ਸਿੱਖ ਉਸ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰੇ।
(ੲ) ਉਸ ਦੇ ਮਾਣ-ਸਤਿਕਾਰ ਵਿਚ ਇੰਤਜ਼ਾਮੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੱਖ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਲਵੇ।
(ਸ) ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਫੇਰੀ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।
(ਨੋਟ : ਇਹ ਪੂਰਾ ਮਤਾ ਨਹੀਂ, ਮਤੇ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ)