ਕੰਵਰ ਬਰਾੜ (ਇੰਗਲੈਂਡ)
+447930886448
ਕੁਝ ਕੁ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਾਠਕ ਲਗਾਤਾਰ ਘਟ ਰਹੇ ਨੇ, ਤਾਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਘੱਟ ਵਿਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ `ਤੇ ਥੋਕ ਵਿਚ ਛਪ ਰਹੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ।
ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਪ੍ਰਭਸ਼ਰਨਦੀਪ ਨੇ ਫੇਸਬੁੱਕ `ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਛਪੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦੇਸ ਨਿਕਾਲ਼ਾ’ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਲੇ ਐਮਾਜ਼ੋਨ ਦੀ ਵੈਬਸਾਈਟ `ਤੇ ਤਾਜ਼ਾ ਛਪੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ `ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ।
ਪ੍ਰਭਸ਼ਰਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ 172 ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਦੋ ਖ਼ਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਅਨੁਛੇਦ ‘ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ’ ਵਿਚ ਕਵੀ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਤੇ ਤਜਰਬੇ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੇ ਵਿਵੇਕ ਨੂੰ ਪਾਠਕ ਨਾਲ ਵੰਡਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਇਕ ਸਿੱਖ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਰਦਾ, ਤੇ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਬੇਵਤਨੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਹੀ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਸਹੀ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦਿਆਂ, ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਰਤਾਂ ਫਰੋਲ਼ਦਾ।
ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਇਸ ਭਾਗ ਵਿਚ ਵਾਰਤਕ ਰਾਹੀਂ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਦਿਲ ਦਾ ਦਰਦ ਇਸ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਝਲਕਦੈ।
ਪਹਿਲੇ 20 ਕੁ ਸਫ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਸ਼ਰਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਕਾਵਿ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ‘ਕਵਿਤਾ, ਕਾਲ, ਤੇ ਬੋਲੀ’ ਬਾਰੇ ਐਨਾ ਕੁਝ ਕਹਿ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਐਨੇ ਸੋਹਣੇ ਤੇ ਸਰਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਇਸ ਭਾਗ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਸਾਂਝੀਆ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਕਵੀ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਕਲਪਾਂ ਬਾਰੇ ਡੂੰਘੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਅਸਲ ਅਹਿਸਾਸ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕਵੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮਿਆਰ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਧਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। (ਸਫ਼ਾ 6, ਦੇਸ ਨਿਕਾਲ਼ਾ)
ਕਵਿਤਾ ਅਹਿਸਾਸ ਤੇ ਬੋਲੀ ਦੇ ਸਰੋਦੀ ਸੰਜੋਗ ਦੀ ਘੜੀ ‘ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। (ਸਫ਼ਾ 7, ਦੇਸ ਨਿਕਾਲ਼ਾ)
ਕਾਲ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਭਸ਼ਰਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਕਾਲ ਦੀ ਰੇਖਕੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪਰਲੇ ਪਾਰ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਨੂੰ ਨਵਿਆਉਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚੋਂ ਤੱਕਣ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਲਾਉਂਦਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਲ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਪਰਲੇ-ਪਾਰੋਂ ਤੱਕਦਿਆਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।
ਕਵੀ ਅਨੁਸਾਰ ਬੋਲੀ ਦੀ ਹਸਤੀ ਇਕਹਿਰੀ ਨਹੀਂ, ਬਹੁਵਚਨੀ ਹੈ। ਇੱਕੋ ਕਾਲ ਤੇ ਸਥਾਨ `ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੈਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਖ਼ਾਸ ਨਾਤੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਟੁੰਬੀ। ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਵਾਜਬ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੀ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਾਡੇ ਪੇਂਡੂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਜੀਵਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚੋਂ ਲਾਂਭੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਆਧਾਰ ਹਨ।
‘ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਮੇਰਾ ਸਫ਼ਰ’ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਪਾਠਕ ਦੇ ਤੌਰ `ਤੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਲਵਲੇ ਉਠੇ। ਕਵੀ ਵੱਲੋਂ ਉੱਨੀ ਸੌ ਅੱਸੀਵਿਆਂ ਤੇ ਨੱਬੇਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਬਿਰਤਾਂਤ ਕੀਤੀ ਸੱਚਾਈ ਤੋਂ ਪਾਠਕ ਦਾ ਮੁਨਕਰ ਹੋਣਾ ਔਖਾ ਹੈ।
ਕਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਜੰਮਿਆ ਜਾਇਆ ਇਕ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਦਾਅਵੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਦਿਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਬੇਦਖ਼ਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਸਮਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਖੜ੍ਹਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਦੈ।
ਕਵੀ ਇਕ ਥਾਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਇਕਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿਚ ਬੈਂਤ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਈ। ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀ ਦੇ ਨਾਮ `ਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਕ ਬੋਲਿਆ ‘ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਜਿੱਡਾ ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਹੀ ਹੈ।’
ਹੁਣ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਓ ਕਿ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਆਮ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕੱਠਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਸੋਚਿਓ ਉਸ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਬਾਰੇ, ਉਸ ਉਪਰ ਕੀ ਬੀਤ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਬਾਬੇ ਦਾਦਿਆਂ ਦੀ ਖੱਟੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹਾਂ ਧੱਕ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਛਤਰੀ ਥੱਲੇ ਧੱਕਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਹੋ ਕੇ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪਾਠਕ ਤੇ ਸਾਧਕ ਹੋਣਾ ਕੋਈ ਗੁਨਾਹ ਹੈ?
ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਪੰਜਾਹ ਕੁ ਸਫ਼ੇ ਸਿਰਫ਼ ਕਹਿਣ-ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ “ਮਨੁੱਖਵਾਦ” ਵਾਲੀ ਐਨਕ ਲਾਹ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਸਮਝਦਿਆਂ ਤੇ ਦੇਖਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਵਿਚਾਰਨ ਵਾਲੇ ਨੇ।
ਦੇਸ ਨਿਕਾਲ਼ਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਚਾਹੇ ਵਾਰਤਕ ਹੈ ਪਰ ਹਰ ਅੱਖਰ, ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਵਾਕ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਵਾਂਗ ਹੀ ਗੁੰਦਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਇਹ ਭਾਗ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇਕ ਪਾਠਕ ਵਜੋਂ ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਾਵਿ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਰੂਹ ਦੀ ਸਾਂਝ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਹੈ:
ਅਸੀਂ ਕਾਵਿ ਜਨਮੇ
ਅਸੀਂ ਕਾਵਿ ਮੋਏ
ਅਸੀਂ ਕਾਵਿ ਹੱਸੇ
ਅਸੀਂ ਕਾਵਿ ਰੋਏ
ਸਾਡਾ ਕਾਵਿ ਗੁਰੂ
ਅਸੀਂ ਕਾਵਿ ਦੇ
ਕਾਵਿ ਹੰਢਾਉਂਦੇ
ਅਸੀਂ ਕਾਵਿ ਹੋਏ।
(ਕੰਵਰ)
ਅਕਸਰ ਹੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਹੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੀ ਨਿਆਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਪ੍ਰਭਸ਼ਰਨਦੀਪ ਨੇ ਇਸ ਬਹਿਸ ਦੀ ਅੱਗ ‘ਤੇ ਹਥਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪਾ ਦਿੱਤਾ:
ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਨੇ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਭਰ ਗਏ,
ਬਿੱਫਰੇ ਫਨੀਅਰ ਕਾਲ਼ੇ।
ਘੱਲੂਘਾਰੇ, ਦੇਸ-ਨਿਕਾਲ਼ੇ,
ਹੁਣ ਖੇਤਾਂ `ਤੇ ਧਾਵੇ,
ਜਾ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ‘ਚ ਗੱਡੀਏ,
ਅੱਜ ਹਲ਼ਾਂ ਦੇ ਫਾਲ਼ੇ।
(ਸਫ਼ਾ 118, ਦੇਸ ਨਿਕਾਲ਼ਾ)
ਪ੍ਰਭਸ਼ਰਨਦੀਪ ਕੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਅਥਾਹ ਭੰਡਾਰ ਹੈ, ਸਿੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਤੇ ਠੋਸ ਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਭਸ਼ਰਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚੋਂ ਵਿਸਰ ਰਹੀ ਛੰਦਾਬੰਦੀ ਦੇ ਰੰਗਲੇ ਪੰਘੂੜੇ ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਹੁਲਾਰਾ ਹੈ।
ਸਿੱਖੀ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਸਿਰਜੀ ਪ੍ਰਭਸ਼ਰਨਦੀਪ ਦੀ ਇਹ ਇਬਾਰਤ ‘ਦੇਸ ਨਿਕਾਲ਼ਾ’ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤ, ਆਬ ਤੇ ਪਵਨ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਸੁਹਿਰਦ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨੀ ਤੇ ਵਿਚਾਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।