ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਹ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਹੋ ਨਾ ਜਾਵੇ ਸੰਘਣੀ…

ਸਰਬਜੀਤ ਬਾਵਾ
ਫੋਨ: +91-94787-42476
ਅੱਜ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚੋਂ ਬੰਦਾ ਘੱਟ, ਹੈਂਕੜਬਾਜ਼ ਵਧੇਰੇ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਵਾਉਣਾ ਤੇ ਤਾਕਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚੁੱਪ ਹੋਣਾ; ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਲਈ ਕਬਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ। ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ, ਸੱਤਾ ਦੇ ਲੋਕ-ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਣ ਉੱਪਰ ਕਦੇ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਪਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਤਾ ‘ਚੁੱਪ` ਉਪਰ ਉੱਸਰੀ ਸੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਬੋਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਮੌਨ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਸਰਬਜੀਤ ਬਾਵਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਕਾਸ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖੋਜਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੁੱਗਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ `ਤੇ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ, ਤਾਂਬਾ ਯੁੱਗ ਆਦਿ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਰਫਤਾਰ ਵਿਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਫਤੀ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਲੇਕਿਨ ਕਿਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਯੁੱਗ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਦੋਂਕਿ ਬੋਲੀ ਜਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਖੋਜ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖੋਜ ਹੈ। ਬੋਲੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਿਆ। ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲੇ ਗਏ ਇਸ ਗਿਆਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੂਜੇ ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਉਲਟ ਆਪਣੀ ਦੁਨੀਆ ਸਿਰਜਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਵੀ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਗਿਆਨ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਸਮੇਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਾਕਤਵਰ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ਜੋ ਗੁਲਾਮ ਨਾ ਬਣੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂ ਖਾਤਮੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ਉੱਪਰ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਮੁੱਢਲੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੀਰਕ ਤਾਕਤ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ ਤਾਕਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹਥਿਆਰ, ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਚਤੁਰਾਈ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਕੜੇ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਬੋਲੀ ਨੇ ਨਿਭਾਈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਰਵਾਇਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲੇ ਪੂਰਬਲੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਸੇਧ ਲੈ ਸਕਿਆ। ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ-ਬੁਰੀਆਂ, ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਮਾਸੂਮ ਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਆਧੁਨਿਕ ਤੇ ਉੱਤਰ-ਆਧੁਨਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਲਾਮ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਸ਼ਖਸ ਦਾ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਖਸ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਘੜੀ ਗਈ ਹੋਂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਬੋਲ/ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਅਸਲ ਮੁਕਤੀ ਦਾਤਾ ਹਨ। ਸਾਡੀ ਰਵਾਇਤੀ ਸਮਝ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦ/ਬੋਲ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਨਾਦ/ਧੁਨੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਹੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਕੱਥ ਤੋਂ ਅਕੱਥ (ਕਹਿ ਤੋਂ ਅਕਹਿ) ਤੱਕ ਦਾ ਸਫਰ ਅਤੇ ਸਮਝ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੱਚੇ ਅਰਥਾਂ ਤੇ ਮਕਸਦ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ/ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਹ ਸਮਝ ਸਾਡੀ ਸਮੂਹਿਕ ਸੋਚਣੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਹੁਣ ਇਹ ਸਾਡੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ।
ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਇਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਚਿਤਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੀਭ ਉੱਪਰ ਸਰਸਵਤੀ ਬੈਠੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਦੌਰਾਨ ਬੋਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਸਾਡੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਪਰ ਚਿੱਤਰਗੁਪਤ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡਾ ਸਭ ਚੰਗਾ-ਬੁਰਾ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਕੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਬੋਲ/ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਮਹੱਤਵ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੌਣ ਬੋਲੇਗਾ, ਕਿੱਥੇ ਬੋਲੇਗਾ, ਕਿੰਨਾ ਬੋਲੇਗਾ ਤੇ ਕਦ ਬੋਲੇਗਾ; ਇਸ ਸਭ ਬਾਰੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਯਮ ਤੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਭਾਵੇਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਲੇਕਿਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਕੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਸਰਅੰਦਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਨਿਯਮ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਬੁਲਾਰੇ ਲਈ ਪਾਬੰਦੀ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਘੱਟ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਯਮ ਸਭ ਉਪਰ ਬਰਾਬਰ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ-ਵਿਚਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਕੁਹਾੜੇ ਨਾਲ ਪਾੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਛੋਟੇ ਮੂੰਹ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ‘ਡੱਬੀ ਵਰਗਾ ਮੂੰਹ` ਕਹਿ ਕੇ ਵਡਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਦਰ ਵਿਚੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਲਈ ‘ਮੂੰਹਫਟ ਹੋਣ`, ‘ਭਕਾਈ ਮਾਰਨ`, ‘ਭੌਂਕਣ`, ‘ਯੱਭਲੀਆਂ ਮਾਰਨ`, ‘ਝੱਗ ਡੇਗਣ`, ‘ਕੈਂਚੀ ਵਾਂਗ ਜ਼ਬਾਨ ਚੱਲਣ` ਵਰਗੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵੀ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਬਣਨ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਛਾਣਨਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਬੋਲਾਂ ਉਪਰ ਆਇਦ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਰਜਣਾਵਾਂ ਸਾਡੇ ਅਚੇਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਕੇ ਸਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਦਰਮਿਆਨ ਦੂਰੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਡੇ ਲਈ ਗੱਲ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ‘ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਹੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸਹੀ ਤਰੀਕਾ` ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ‘ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ` ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਸਾਡੇ ਭਾਵ ਅਸਪਸ਼ਟ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਨਫਾਸਤ ਬਾਰੇ ਅਜਿਹੀ ਸਮਝ ਹੀ ਸਾਡੀ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਾਸਾ ਵੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਪਾਸੇ ਬੰਦਾ ਜਿਊਂਦਾ ਅਤੇ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਾਸੇ ਵਿਚ ਬੰਦਾ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਚੋਰ-ਮੋਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਸਹੀ ਲੇਕਿਨ ਰਾਹ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਦੁੱਲੇ ਭੱਟੀ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨਾਲ ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਵੱਡੇ-ਚੌੜੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਛੋਟਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਰਥ ਸੀ ਕਿ ਹਾਕਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਝੁਕਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਲੇਕਿਨ ਦੋਵਾਂ ਹੀ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਯੋਧੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਰ ਅੰਦਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਜੁੱਤੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ: ਭਾਵ ਉਹ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਧੌਂਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਆਕਤ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਨੇ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਪਰ ਆਪਣਾ ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਸੰਸਾਰ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਸੰਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਔਖੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਆਤਮਿਕ ਬਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸਗੋਂ ਨਿੱਜਤਾ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉਠ ਕੇ ਸਹੀ ਅਤੇ ਗਲਤ ਵਿਚ ਫਰਕ ਕਰਨ ਦੀ ਸੇਧ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖੜਗ ਭੁਜਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਇੱਕ ਵਾਕ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਅਤੇ ਲੜਾਕਿਆਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਹ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਓਪਰੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵੀ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਭੂਤਕਾਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਦਰਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ, ਇੱਥੇ ਓਨਾ ਹੀ ਵੱਡਾ ਫਲਸਫਾ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਲੜਾਕਿਆਂ ਦਾ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਕਲਮ, ਦੋਵਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਜੇ ਕੇਵਲ ਕਲਮ/ਸ਼ਬਦ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਤਲਵਾਰ/ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਪਰ ਅੱਜ ਇਹ ਗੱਲ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆਵੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਾਇਕਾਂ ਲਈ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ, ਪੂਰਨ ਭਗਤ, ਧੰਨਾ ਭਗਤ, ਫਰੀਦ, ਬੁੱਲ੍ਹਾ, ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਆਤਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਲਵਾਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਇਕ ਹਨ। ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਦੇ ਲੇਕਿਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਲਫਾਜ਼ ਅਤੇ ਕਲਮਾਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਮੋੜਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਰੱਖਦੀਆਂ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੀ ਹਥਿਆਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਆਇਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ‘ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ` ਤੇ ‘ਮਿਤ੍ਰ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ` ਸ਼ਬਦ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਬਲ ਦੇ ਸਿਖਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਹਾਰ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਹਾਰ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ‘ਲੜਨਾ` ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ‘ਲੜਾਈ` ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਾਬਰ ਸੱਤਾ ਵਿਰੁੱਧ ਲਗਾਤਾਰ ‘ਸੰਘਰਸ਼` ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ‘ਲੜਾਕੇ ਹੋਣ` ਤੱਕ ਕਦ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇਹ ਸੋਚਣ ਵਾਲਾ ਮਸਲਾ ਹੈ।
ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ‘ਤਾਕਤ` ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਬਲ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਤੱਕ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਸਾਮੰਤੀ ਤੇ ਪਿੱਤਰਸੱਤਾ ਦੀ ਚੌਧਰ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਅੰਦਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਆਧਾਰਿਤ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਾਸੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੇਵਲ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਕ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਧੁਰਾ ਬਣਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵਾਂ ਹੈ। ਅੱਜ ਹਾਲਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦਾ ਸੱਤਾ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਗੰਢਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿਚੋਂ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨਫੀ ਹਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਲੋਕ, ਨੇਤਾ, ਅਫਸਰਸ਼ਾਹੀ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੁਚੇਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅਚੇਤ ਵਿਚ ਵਸੇ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਅੱਜ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚੋਂ ਬੰਦਾ ਘੱਟ, ਹੈਂਕੜਬਾਜ਼ ਵਧੇਰੇ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਵਾਉਣਾ ਤੇ ਤਾਕਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚੁੱਪ ਹੋਣਾ; ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਲਈ ਕਬਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ। ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ, ਸੱਤਾ ਦੇ ਲੋਕ-ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਣ ਉੱਪਰ ਕਦੇ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਪਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਤਾ ‘ਚੁੱਪ` ਉਪਰ ਉੱਸਰੀ ਸੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਬੋਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਮੌਨ ਹੈ। ਇਸ ‘ਚੁੱਪ` ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਡਰ ਵਿਚ ਹਨ। ਇਸ ‘ਚੁੱਪ` ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਾਨੂੰ ਜੋ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕੇਵਲ ਸ਼ੋਰ ਹੈ, ਅਗਾਂਹ ਇਹ ਸ਼ੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੌਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਪਸ਼ਟ ਵਾਕ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸ਼ੋਰ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ, ਗਲੀਆਂ, ਸੜਕਾਂ, ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸੁਣੋ; ਲੋਕ ਖਿਝੇ ਪਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਨਰਮਾਈ, ਕੋਮਲਤਾ, ਵੈਰਾਗ ਤੇ ਅਪਣੱਤ ਗਵਾਚ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਵਧੇਰੇ ਝਗੜਾਲੂ, ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਤੇ ‘ਲੜਾਕੇ` ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਵਿਚ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੰਨੀ ਭਰਮਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਬੰਦੇ ਦਾ ਜੀਅ ਕਚਿਆਣ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਹੈ ਜੋ ਸੱਤਾ ਨੇ ਸਾਡੇ ਅਚੇਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦਾ ਇਸ ਹਿੰਸਾ ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਅਰਥਾਂ ਅਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਅਚੇਤ ਹੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੱਥੇ, ਕੀ, ਕਿਵੇਂ, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਿਉਂ ਬੋਲਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਜਾਂ ਨਜ਼ਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਕੇ ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸੰਭਾਵੀ ਖਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸੁਤੇ-ਸਿਧ ਪਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਇਹ ਲੋਕਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਰਾਹੀਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖਮ ਪਰ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਸਾਡੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰਾਂ ਤੱਕ ‘ਚੁੱਪ` ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਜਾਲ ਬੁਣਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿਰਾ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਇਹ ਚੁੱਪ ਬਹੁਤ ਸੰਘਣੀ ਅਤੇ ਗਹਿਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਬਦਲ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ‘ਬੋਲ` ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਜਾਦੂਗਰ ਜੋ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਬੋਲ ਸਕੇ। ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਪੈਗੰਬਰ, ਨੇਤਾ, ਲੇਖਕ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਬੁੱਧਜੀਵੀ ਜੋ ਸਾਧਾਰਨ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਸਕੇ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣ ਸਕੇ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸੀਹਾ ਹੋਣ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਬਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਇਨਸਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।