ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ
604-369-2371
ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ, ਨਾਟਕ ਸਿਰਜਕ ਵੀ ਹੈ, ਨਾਟ ਆਲੋਚਨਾ `ਤੇ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਸੰ਼ਸਾਯੋਗ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ‘ਨੈਨੋ ਨਾਟਕ’ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪਿਰਤ ਪਾਈ ਹੈ ਤੇ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਰਚਿਆ ਹੈ। ਕੋਵਿਡ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਕੈਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ‘ਲਾਕਡਾਊਨ ਡਾਇਰੀ’ (ਦੋ ਕਿਸ਼ਤਾਂ) ਵਿਚ ਸਾਂਭਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਵੈਬੀਨਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੁਝ ਸਥਾਪਿਤ ਅਤੇ ਕੁਝ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਲੇਖਕਾਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਆਨਲਾਈਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਸਰਗਰਮ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਟਕ ‘ਛੱਲਾ’ ਹਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਟਕ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੰਗਮੰਚ `ਤੇ ਪੇਸ਼ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।
ਇਸ ਨਾਟਕ ਸੰਬੰਧੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ। ਨਾਟਕ, ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਈ ਧਰਾਤਲਾਂ `ਤੇ ਪਸਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦਾ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਲੋਕ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹਨਾ ਜਿ਼ਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰੰਗਮੰਚ ਅਦਾਕਾਰੀ, ਮੰਚ ਸਜਾਵਟ, ਵੇਸ ਭੂਸ਼ਾ, ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੇ ਤਕਨੀਕੀ ਪੱਖ ਅਤੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸੰਗੀਤਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਆਦਿ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਖੇਤਰ ਦਾ ਸੁਚੱਜਾ ਤਾਲਮੇਲ ਹੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਨਿੱਜੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲੋਂ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਲਈ ਅਹਿਮ ਪੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ‘ਛੱਲਾ’ ਨਾਟਕ ਹੈ, ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਛਪੀ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਮੁੱਖ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਦੇ ਮੰਚਨ ਪੱਖ ਨੂੰ ਵੀ ਮੈਂ ਨਜ਼ਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ।
ਨਾਟਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਤਾਂ ਏਨੀ ਕੁ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਕਰਕੇ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ) ਨੌਜਵਾਨ ਵਰਗ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲਈ ਤਤਪਰ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਮਕਸਦ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈ। ਏਜੰਟਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿਚ ਪੈ ਕੇ ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਇਦਾਦ ਵੇਚਣ ਜਾਂ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਵੀ ਗਵਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਜਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਹੱਥ ਧੋ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ 2014 ਵਿਚ ਇਰਾਕ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਮੌਸਲ ਵਿਚ ਅਤਿਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨ ‘ਆਈ ਐਸ’ ਵਲੋਂ ਚਾਲੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 39 ਤਾਂ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਇਕ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਚਾਲੀ ਦੀ ਥਾਂ ਪੰਜ ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨ ਦਰਸਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬਚ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਪਰਤਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਹੈ। ਬਾਹਰੀ ਤੌਰ `ਤੇ ਦੇਖਿਆਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਤਾਂ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਨਾਟਕ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਇੱਥੇ ਡਾ. ਦੀਪ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਦਾਦ ਦੇਣੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪੁੱਠ ਚਾੜ੍ਹੀ ਕਿ ਇਕ ਪੂਰੇ ਨਾਟਕ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਜ ਦਿੱਤੀ। ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਆਮ ਪਾਠਕਾਂ/ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਵਿਲੱਖਣ ਜੁਗਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ‘ਜੱਲੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਛੱਲੇ’ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸੂਤਰਧਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸੂਤਰਧਾਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤ ‘ਛੱਲਾ’ ਹੈ। ਦੀਪ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਨਾਟਕ ਦੌਰਾਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਛੱਲੇ ਦੇ ਨਵੇਂ ਬੰਦਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰ ਕੇ ਜਿੱਥੇ ਨਾਟਕੀ ਕਾਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਤੀਬਰ ਕੀਤਾ ਉਥੇ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਲੋਕ ਰੰਗਤ ਵੀ ਬਖਸ਼ੀ। ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ ਕਿ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸਮੇਂ ਅਜਿਹੇ ਕਾਵਿਕ ਬੰਦਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸਮੇਂ ਛੱਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਿਕ ਸੰਗੀਤਕ ਲੈਅ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਰੌਚਿਕਤਾ ਵਧੇਗੀ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਛੱਲੇ ਦੀ ਲੋਕ ਧੁਨ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹੋਏ ਨਾਟਕ ਦੇ ਕਥਾਨਕ ਨਾਲ ਇਕ-ਮਿੱਕ ਹੋਣਗੇ।
ਨਾਟਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਜੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨਾਟਕਕਾਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮੰਚ `ਤੇ ਚਾਰ ਛੱਲੇ ਹਨ, ਜੋ ਚਾਰ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਛੱਲਿਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਖੜ੍ਹੇ ਚਾਰ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖਿੱਤੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜਿਆ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਹੈ, ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੋ ਕੁਝ ਵਾਪਰੇਗਾ, ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਵਾਪਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੰਚ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੰਜਵਾਂ ਛੱਲਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਖੜ੍ਹਾ ਪਾਤਰ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਾਕੀ ਚਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਅੱਡਰੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਨਾਟਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ‘ਪੰਜ ਛੱਲੇ’ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਓਟ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਸਮਤਲ ਧਰਾਤਲ `ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਕਿਸੇ ਮੰਜਿ਼ਲ `ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀ ਵਿਚ ਫਸਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਲੈਪੀ ਬਾਬਾ ਦੇ ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਅਜੋਕੀ ਜਿੰ਼ਦਗੀ ਦਾ ਧੁਰਾ ਬਣ ਗਏ ਲੈਪਟਾਪ ਦਾ ਮਾਡਲ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਤੂੰਬੇ ਦਾ ਹੋਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਹੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਦਰਪੇਸ਼ ਨਵੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਲੈਪੀ ਬਾਬਾ ਤੂੰਬੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਇਹ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜੇ ਲੈਪਟਾਪ ਦੇ ਮਾਡਲ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਬਣ ਗਏ ਇਹ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਅਰਥ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਪਨੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਵਿਚ ਵਾਪਰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਪੰਜ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇਹੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਏਜੰਟ ਦੀ ਮੂੰਹ ਮੰਗੀ ਫੀਸ ਦੇ, ਅਮਰੀਕਾ ਜਾ ਕੇ ਚੰਗੀ ਕਮਾਈ ਕਰ, ਆਪਣਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸੰਵਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਹੁੰਦਾ ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਹੈ। ਏਜੰਟ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਰਾਕ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੁੜੀ (ਅਬੀਰ) ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ‘ਬੰਧੂਆ ਮਜ਼ਦੂਰੀ’ ਵਰਗੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਵਿਚੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਨਵੀਂ ਥਾਂ `ਤੇ ਵੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੀ। ਕੰਮ ਕਰਨ ਬਦਲੇ ਤਨਖਾਹ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਾਲਕ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਦੇ-ਲੱਭਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਟਿਕਾਣੇ `ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤਿੰਨ ਜਣਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਹ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮਨੀ ਬਾਥਰੂਮ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਬਚਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਪਰਤ ਕੇ ਆਪਣਾ ਦੁਖਾਂਤ ਬਿਆਨ ਕਰ ਸਕੇ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣਾ, ਨਾਟਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵੀ ਸੀ।
ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿਚੋਂ ਦੁਖਾਂਤਕ ਨਾਟਕ ਦੀ ਝਲਕ ਵੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਦੁਖਾਂਤ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਗਲਤੀ ਨਾਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਸਜ਼ਾ ਬਹੁਤ ਜਿ਼ਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ‘ਛੱਲਾ’ ਵਿਚ ਵੀ ਪੰਜ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਗਲਤੀ ਏਨੀ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਏਜੰਟ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਏ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਵਾਲੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਅਜਿਹੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਪ੍ਰਤੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਕਰਕੇ ਇਕ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇਹੋ ਭਾਣਾ ਵਰਤਿਆ। ਪੰਜਵਾਂ ਪਾਤਰ ਮਨੀ ਭਾਵੇਂ ਜਾਣ ਬਚਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਤਾਂ ਪਰਤ ਆਇਆ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਾਂ ਨਾ ਮਿਲਾਉਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋ ਕੇ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਘਰ ਵਿਚ ਵਾਪਰੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਹੋਰ ਝੰਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੁਖਾਂਤ ਹੋਰ ਕੀ ਵਾਪਰ ਸਕਦਾ ਹੈ?
ਇਸ ਨਾਟਕ ਦਾ ਕਥਾਨਕ ਦੋ ਐਕਟਾਂ ਦੇ ਤੇਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਅੰਕ ਵਿਚ ਨੌਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਚੌਦਾਂ। ਕਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਫਲੈਸ਼ ਬੈਕ ਦੇ ਵੀ ਹਨ। ਫਲੈਸ਼ ਬੈਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵੇਲੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਦੀ ਨਾਟਕੀ ਕਾਰਜ-ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾਅ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਸਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਕਹਾਣੀ ਵੱਲ ਮੁੜਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਇਹ ਸਹਿਜਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਕਥਾਨਕ ਤੋਂ ਟੁੱਟਦੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਨਵੀਨਤਾ ਆਈ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਚੁਸਤ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਥਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਹਾ ਵਿਚ ਵਹਾ ਕੇ ਵੀ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦੀ ਕਾਵਿਮਈ ਸ਼ੈਲੀ ਨੇ ਨਵਾਂ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਮਨੀ ਦਾ ਇਹ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਅਰਘ ਚੜ੍ਹਾ ਸਕਾਂ, ਬਾਪੂ ਦੀ ਚਿੱਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੱਲੇ ਦੇ ਹੱਥ ਪੈਣੋ ਬਚਾ ਸਕਾਂ, ਬੇਬੇ ਦਾ ਬੀਕਾਨੇਰ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਸਕਾਂ…
ਜਦੋਂ ਮੁੜਨ ਜੋਗਾ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਪੱਲੇ, ਜਦ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਬਗੀਚੀ ਵਿਚ ਰੀਝਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸੋਹਣਾ ਜਿਹਾ ਫੁੱਲ ਖਿੜਿਆ, ਜਦ ਤੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਹਾਸੇ ਦਾ ਚੰਬਾ ਮਹਿਕਿਆ…
ਸਾਰੇ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਕਾਵਿਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਹੀ ਪਿਛੋਕੜ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਕਾਵਿਕ ਸਤਰਾਂ:
ਵਾਂਗ ਜਨੌਰਾਂ ਹੱਥੋਂ ਛੁੱਟਣ, ਸੁਪਨੇ ਤੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ/ ਪਰ ਕਿੱਥੇ ਜਾ ਪੁੱਜਣੀਆਂ ਨੇ, ਚਿੱਠੀਆਂ ਬਿਨ ਸਿਰਨਾਵੇਂ,
ਵੀ ਪਾਠਕਾਂ/ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਮੰਤਰ-ਮੁਗਧ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ।
ਲੈਪੀ ਬਾਬਾ ਵਲੋਂ ‘ਵਾਇਰਸ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਡੂੰਘੇ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ- ਕੀਮਤਾਂ ਵਿਚ ਆਏ ਨਿਘਾਰ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਰਾਕ ਵਿਚ ਚਾਲੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 39 ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਰਗੀਆਂ ਦਰਦਨਾਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਵਿਚ ਆਈ ਇਖਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਨੂੰ ਵੀ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਮਨੀ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦੀ ਕਰੂਪਤਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਨਾਟਕ ਮੰਚ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਕਾਮਯਾਬ ਹੈ। ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪਾਤਰਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦਿਖਾਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਹਨ; ਨਾਟਕ ਦੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਹਨ; ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਉਂਤਕਾਰੀ ਲਈ ਵੀ ਕਈ ਮੌਕੇ ਹਨ; ਛੱਲਾ ਗੀਤ ਦੀ ਲੋਕ ਧੁਨ ਅਤੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਵਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਮਾਹੌਲ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਿਰਜੇ ਨਵੇਂ ਬੰਦ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਤੀਖਣ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਇਕ ਦੋ ਥਾਂ ਮਾਹੌਲ ਹਲਕਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨੋਰੰਜਨ ਭਰਪੂਰ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ; ਫਲੈਸ਼ ਬੈਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਦਲੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਨਾਟਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਬੰਦ ਸੰਬੰਧੀ। ਸਤੀਸ਼ ਵਰਮਾ ਨੇ ਬੜੀ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ‘ਛੱਲਾ’ ਨਾਟਕ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਪਰਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਮਰ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਉਹ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ ਹੈ, ਰੰਗਮੰਚ `ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਕੱਠਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਕਦਮ ਧਰਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਮੇਰਾ ਸੁਹਿਰਦ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਹਿਤਕ ਪਿੜ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਮਿਨਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦਸਤਾਰ `ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਸੋਚਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਉਹ ‘ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ’ ਮੰਨਣ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਕੇਂਦਰੀ ਪਾਤਰ’ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਮਨੀ ਜੇਤੂ ਦੇ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਉਭਰਦਾ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਮਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮਾੜੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਵੀ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵੇਚ ਕੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ (ਪੁਲਿਸ) ਦੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਤਮਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਜੇਤੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਜਿੱਥੇ ਮੁੱਖ ਬੰਦ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਸਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਨਾਟਕ ਲਿਖਣ ਲਈ ‘ਲੰਬੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼’ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਮੈਂ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਨਾਟਕ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ‘ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਮੁਬਾਰਕਬਾਦ’ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟ ਖੇਤਰ ਦਾ ਧਰੂ ਤਾਰਾ ਬਣ ਕੇ ਚਮਕੇ।